Stosunek pracy a umowy cywilnoprawne - Rynek pracy w prawie

Przepisów dotyczących różnych form zatrudnienia należy szukać przede wszystkim w Kodeksie pracy i Kodeksie cywilnym. Kodeks pracy opisuje wszelkie zagadnienia związane ze stosunkiem pracy. W Kodeksie cywilnym znajdują się przepisy odnoszące się do umów cywilnoprawnych, np. umów zlecenia, umów o dzieło.

Czym jest stosunek pracy?

Odpowiedź na pytanie, czym jest stosunek pracy znajduje się w Kodeksie pracy. W artykule 22. tej ustawy czytamy, że przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Watro przywołać również definicję „zatrudnienia” z ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, według której zatrudnienie oznacza wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego oraz umowy o pracę nakładczą (tzw. chałupnictwo).

Mówiąc o stosunku pracy można wyróżnić kilka cech, które go charakteryzują.

Pracownik wykonuje pracę w warunkach podporządkowania kierownictwu pracodawcy i jest obowiązany do stosowania się do poleceń przełożonego.

W przypadku stosunku pracy pracownik jest obowiązany do starannego działania, a nie do uzyskania określonego rezultatu.

Pracownik nie może samodzielnie decydować o miejscu, czasie i formie świadczenia pracy.

W zamian za świadczoną pracę pracodawca płaci pracownikowi wynagrodzenie. Co ważne! Pracownik nie może się zrzec prawa do wynagrodzenia.

Innymi cechami stosunku pracy są: osobiste świadczenie pracy przez pracownika, ciągłość stosunku pracy oraz nieponoszenie ryzyka związanego z jego zatrudnieniem.

Ważne jest również to, że to pracodawca ponosi ryzyko prowadzenia działalności (gospodarcze, produkcyjne i osobowe).

Podstawa nawiązania stosunku pracy

Z Kodeksu pracy wynika, że podstawą nawiązania stosunku pracy może być:

• umowa o pracę,
• powołanie,
• wybór,
• mianowanie,
• spółdzielcza umowa o pracę.

Inne formy świadczenia pracy

Stosunek pracy nie jest jedyną formą świadczenia pracy. Inną popularną możliwością jest zawarcie umowy cywilnoprawnej, np. umowy zlecenia lub umowy o dzieło. W tym przypadku nie mają zastosowania przepisy Kodeksu pracy. Osoba świadcząca pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej nie jest pracownikiem w myśl tej ustawy. Nie obowiązują jej przepisy dotyczące m.in. czasu pracy czy urlopu wypoczynkowego. W przypadku umów cywilnoprawnych najważniejsze są ustalenia zawarte w samej umowie, a kwestie nieuregulowane umową rozstrzyga Kodeks cywilny.

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy określa pracę świadczoną na podstawie umów cywilnoprawnych jako inną pracę zarobkową. W dokumencie czytamy, że inna praca zarobkowa oznacza wykonywanie pracy lub świadczenie usług na podstawie umów cywilnoprawnych, w tym umowy agencyjnej, umowy zlecenia, umowy o dzieło lub umowy o pomocy przy zbiorach w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników albo wykonywanie pracy w okresie członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych.

Najpopularniejsze umowy cywilnoprawne

Do najczęściej zawieranych umów cywilnoprawnych należą umowa zlecenia i umowa o dzieło. W przypadku pierwszej z nich zleceniobiorca zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla zleceniodawcy. W odróżnieniu od umowy o pracę umowa zlecenia może być nieodpłatna (zapis o braku wynagrodzenia za zlecenie powinien znaleźć się w umowie). Jest określana umową starannego działania, która charakteryzuje się brakiem stosunku podporządkowania się. Zleceniobiorca samodzielnie decyduje o sposobie wykonania zlecenia i w określonych przypadkach może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej.

Umowa o dzieło to umowa, w której wykonawca zobowiązuje się wykonać określone dzieło na rzecz zamawiającego. Jest ona określana mianem umowy rezultatu, co oznacza, że warunkiem otrzymania wynagrodzenia jest wykonanie dzieła w sposób prawidłowy i zgodny z umową. Wykonawca nie jest zobowiązany do osobistego wykonania dzieła, nie podlega też poleceniom zamawiającego, określającym czas, miejsce i sposób wykonania dzieła.

Kwestie sporne

Chociaż o rodzaju zawieranej umowy decydują strony, warto pamiętać, że jeżeli wykonywana praca nosi znamiona stosunku pracy, to zawarcie umowy cywilnoprawnej zamiast umowy o pracę stanowi naruszenie obowiązujących przepisów. Dlatego o tym, czy mamy do czynienia ze stosunkiem pracy świadczy nie nazwa umowy, a warunki w jakich jest świadczona praca. W razie wątpliwości pracownik może zwrócić się do inspektora pracy, który ustali, czy pomimo zawartej np. umowy zlecenia nie ma przesłanek do zatrudnienia na podstawie umowy o pracę.

W jednym z wyroków (z dnia 3 czerwca 2008 r. (I PK 311/07)) Sąd Najwyższy orzekł, że sąd może ustalić istnienie stosunku pracy nawet wtedy, gdy strony w dobrej wierze zawierają formalnie umowę cywilnoprawną, lecz jej treść lub sposób jej realizacji odpowiada cechom stosunku pracy.

W innym wyroku Sądu Najwyższego, z dnia 9 lipca 2008 r. (I PK 315/07), czytamy, że obowiązki polegające na dozorowaniu obiektów nie mogą mieć charakteru dzieła, ponieważ polegają na wykonywaniu pewnych powtarzających się czynności bez możliwości osiągnięcia rezultatu, co wskazuje na charakterystyczną dla stosunku pracy ciągłość świadczenia pracy.

Warto także przytoczyć fragment jeszcze jednego wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2008 r. (I UK 282/07). Czytamy w nim, że o rodzaju zawartej umowy decyduje nie tylko i nie tyle jej nazwa, ile cel i zgodny zamiar stron. O wyborze podstawy zatrudnienia decyduje bowiem przede wszystkim zgodna, autonomiczna wola stron. Kwalifikacja umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej budzi w praktyce istotne trudności i należy jej dokonywać poprzez rozpoznanie i wskazanie jej cech przeważających (dominujących).

Wojciech Napora (Zielona Linia 19524, Centrum Informacyjne Służb Zatrudnienia)

Źródło:

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy.

Państwowa Inspekcja Pracy „Prawo pracy”.