Ochrona sygnalistów w Polsce - Rynek pracy w prawie

Podstawowym aktem prawnym, który reguluje kwestię ochrony sygnalistów jest ustawa o ochronie sygnalistów. Zgodnie z nią, sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Może to być m.in.:

• pracownik (także tymczasowy);
• osoba świadcząca pracę (np. na umowie cywilnoprawnej);
• przedsiębiorca;
• prokurent;
• akcjonariusz lub wspólnik;
• członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;
• osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;
• stażysta;
• wolontariusz;
• praktykant;
• funkcjonariusz służb;
• żołnierz.

Czym z kolei jest naruszenie prawa? W kontekście ustawy rozumie się przez nie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa działanie lub zaniechanie, dotyczące:

• korupcji;
• zamówień publicznych;
• usług, produktów i rynków finansowych;
• przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
• bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
• bezpieczeństwa
•  transportu;
• ochrony środowiska;
• ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
• bezpieczeństwa żywności i pasz;
• zdrowia i dobrostanu zwierząt;
• zdrowia publicznego;
• ochrony konsumentów;
• ochrony prywatności i danych osobowych;
• bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
• interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego oraz UE;
• rynku wewnętrznego UE, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
• konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela.

Kiedy nie stosuje się przepisów ustawy?

Istotnym jest, że ustawa nie zapewnia ochrony w przypadkach ujawnienia informacji niejawnych, objętych tajemnicą zawodową lub narady sędziowskiej, a także tych wynikających z postępowań karnych (prowadzonych z wyłączeniem jawności), zamówień publicznych i innych działań podejmowanych ze względu na bezpieczeństwo państwa (w tym przez służby specjalne). Ustawa nie ma też zastosowania w przypadku, kiedy ujawnienie informacji następuje bezpośrednio do mediów. W tym ostatnim przypadku wciąż jednak zastosowanie ma Prawo prasowe (art. 12 ust. 1 pkt. 2). Stanowi ono, że dziennikarz jest zobowiązany chronić dobra osobiste, a ponadto interesy działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie.

Czytaj także: O sygnalistach, czyli kim jest whistleblower?

Od kiedy ochrona?

Sygnalista jest objęty ochroną od chwili zgłoszenia lub ujawnienia publicznego pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy sądzić, że ujawniona przez niego informacja jest prawdziwa w momencie dokonania zgłoszenia, a jednocześnie stanowi informację o naruszeniu prawa. Zgłoszeń takich można dokonać (także anonimowo) do Rzecznika Praw Obywatelskich, jednostek i organów władz państwowych i samorządowych, jak i do podmiotów publicznych i prywatnych.

Dokonując zgłoszenia sygnalista musi pamiętać, że osoba która poniosła szkodę z powodu jego działania i ujawnienia nieprawdziwych informacji, ma prawo domagać się od niego odszkodowania lub zadośćuczynienia.

Dane osobowe, które pozwoliłyby na ustalenie jego tożsamości, nie podlegają ujawnieniu nieupoważnionym osobom. Wyjątkiem jest sytuacja, w której sam demaskator wyraziłby na to wyraźną zgodę. Zasada ta nie ma także zastosowania w przypadku, kiedy ujawnienie wynika z obowiązku przeprowadzenia postępowań (np. przygotowawczych lub sądowych). Przed ujawnieniem danych sygnalistów, organ publiczny lub sąd powiadamia ich o tym, wskazując powody takiej decyzji.

W jakiej formie?

Ustawa stanowi, że wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby ich zastosowania.

W przypadku gdy praca była lub miała być świadczona na podstawie stosunku pracy, wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane m.in. takie działania, jak:

• odmowa nawiązania stosunku pracy;
• wypowiedzenie lub rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia;
• niezawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony lub nieokreślony, jeśli sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że taka zostanie z nim zawarta;
• obniżenie wynagrodzenia;
• wstrzymanie awansu lub pominięcie w nim;
• pominięcie przy przyznawaniu premii lub ich obniżenie;
• przeniesienie na niższe stanowisko;
• zawieszenie w wykonywaniu obowiązków;
• przekazanie dotychczasowych obowiązków innemu pracownikowi;
• niekorzystna zmiana miejsca pracy lub rozkładu jej czasu;
• negatywna ocena wyników pracy lub opinii o niej;
• nałożenie lub zastosowanie środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej lub środka o podobnym charakterze;
• przymus, zastraszanie lub wykluczenie;
• mobbing;
• dyskryminacja;
• niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie;
• wstrzymanie udziału lub pominięcie w szkoleniach podnoszących kwalifikacje;
• nieuzasadnione skierowanie na badanie lekarskie (w tym psychiatryczne);
• działania utrudniające znalezienie w przyszłości pracy w danym sektorze lub branży;
• spowodowanie straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu;
• wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.

Należy pamiętać, że zabronione są także próby lub groźby podjęcia takich działań. Jednocześnie to pracodawca jest zobowiązany udowodnić, że wymienione wyżej działania nie są odwetem na pracowniku.

Sygnalista, wobec którego zastosowano działania odwetowe, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku lub prawo do zadośćuczynienia.

Zgłoszenia wewnętrzne

Ustawa nakłada obowiązek ustanowienia wewnętrznej procedury dokonywania zgłoszeń naruszeń prawa na podmioty prawne, na rzecz których na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku pracę świadczy co najmniej 50 osób.

Podmioty, na rzecz których pracę wykonuje mniej niż 50 osób, a także jednostki organizacyjne gminy lub powiatu liczących mniej niż 10 tys. mieszkańców mogą ustanowić taką procedurę, lecz są z tego obowiązku zwolnione.

Procedurę ustala się po konsultacjach z zakładową organizacją związkową (lub organizacjami związkowymi, działającymi w tym podmiocie) albo z przedstawicielami pracowników, jeśli nie ma w nim związku zawodowego. Trwają one nie krócej niż 5 i nie dłużej niż 10 dni od dnia przedstawienia przez podmiot projektu procedury zgłoszeń wewnętrznych. Wchodzi ona w życie po upływie 7 dni od dnia podania jej do wiadomości osobom wykonującym pracę, w sposób przyjęty w danym podmiocie. Dana instytucja, w której taką procedurę wdrożono, jest zobowiązana do przedstawienia informacji o niej kandydatowi do pracy (lub innego stosunku prawnego stanowiącego świadczenie pracy lub pełnienie funkcji/służby) wraz z rozpoczęciem rekrutacji lub negocjacji poprzedzających zawarcie umowy.

Procedura zgłoszeń wewnętrznych określa między innymi:

• wewnętrzną jednostkę lub osobę upoważnioną do przyjmowania zgłoszeń, a także ich obowiązek do podejmowania należytych działań w ich sprawie;
• sposoby przekazywania zgłoszeń przez sygnalistę;
• sposób postępowania z anonimowymi informacjami o naruszeniach;
• maksymalny termin na przekazanie sygnaliście informacji zwrotnej – nie dłuższy niż 3 miesiące od dnia potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia wewnętrznego lub – 3 miesięcy od upływu 7 dni od zgłoszenia;
• zrozumiałe i łatwo dostępne informacje dotyczące zgłoszeń zewnętrznych do Rzecznika Praw Obywatelskich lub organów publicznych, a także instytucji, organów lub jednostek Unii Europejskiej.

Może ona zawierać także informacje o:

• czynnikach ryzyka, sprzyjających możliwości wystąpienia określonych naruszeń prawa w danym podmiocie;
• możliwości zgłoszenia naruszenia do RPO lub innych organów publicznych z pominięciem procedury zgłoszeń wewnętrznych;
• systemie zachęt do korzystania ze zgłoszeń wewnętrznych.

Ustawa przewiduje, że sposób przekazywania zgłoszeń wewnętrznych obejmuje możliwość dokonania ich co najmniej ustnie (telefonicznie lub przez środki komunikacji elektronicznej) lub pisemnie. Jednocześnie podmiot, którego dotyczy zgłoszenie wewnętrzne jest zobowiązany do zapewnienia ochrony poufności tożsamości sygnalisty oraz osoby trzeciej wskazanej w zgłoszeniu. Prowadzi on także rejestr zgłoszeń wewnętrznych i jest administratorem danych osobowych w nim zgromadzonych. Dane osobowe oraz pozostałe informacje w rejestrze zgłoszeń wewnętrznych są przechowywane przez 3 lata po zakończeniu roku kalendarzowego, w którym zakończono działania następcze lub po zakończeniu postępowań zainicjowanych tymi działaniami.

Czytaj także: Termin wypłaty wynagrodzenia za pracę – w trakcie zatrudnienia i po zakończonej umowie

Zgłoszenia zewnętrzne

Jak wspomnieliśmy, sygnalista ma także możliwość dokonania zgłoszenia z pominięciem procedur wewnętrznych. Może tego dokonać kontaktując się z Rzecznikiem Praw Obywatelskich lub innym organem publicznym. Regulacje dotyczące tego typu zgłoszeń są zbliżone do rozwiązań odnośnie tych wewnętrznych. Szczegółowo zaś odnosi się do nich Rozdział 4 ustawy o ochronie sygnalistów.

Ujawnienie publiczne

Ustawa przewiduje także możliwość dokonania przez sygnalistę tak zwanego „ujawnienia publicznego”, przez co rozumie się podanie informacji o naruszeniu prawa do wiadomości publicznej.

Sygnalista, który dokona takiego ujawnienia podlega ochronie jeśli dokona:

• zgłoszenia wewnętrznego, a następnie zewnętrznego, a podmiot i organ publiczny, do których się zgłosił –  nie podejmą żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekażą sygnaliście informacji zwrotnej lub
• od razu zgłoszenia zewnętrznego, a organ publiczny nie podejmie żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekaże sygnaliście informacji zwrotnej

– a w swoim zgłoszeniu podał adres do kontaktu, na który należy przekazać takie informacje.

Sygnalista dokonujący ujawnienia publicznego podlega ochronie także w przypadku, gdy ma uzasadnione podstawy sądzić, że:

• naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie interesu publicznego, w szczególności gdy istnieje ryzyko nieodwracalnej szkody, lub
• dokonanie zgłoszenia zewnętrznego narazi sygnalistę na działania odwetowe, lub
• w przypadku zgłoszenia zewnętrznego istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego przeciwdziałania naruszeniu prawa z uwagi na szczególne okoliczności sprawy (np. możliwość ukrycia lub zniszczenia dowodów), zmowy między organem publicznym a sprawcą naruszenia lub udziału organu publicznego w naruszeniu.

Jak ocenić, czy działanie następcze jest odpowiednie? Ustawodawca określił, że w tym celu uwzględnia się w szczególności czynności podjęte w celu zweryfikowania informacji o naruszeniu, prawidłowość oceny informacji o naruszeniu oraz adekwatność środków podjętych w następstwie stwierdzenia naruszenia. W odpowiednim przypadku – także tych podjętych w celu zapobiegnięcia dalszym naruszeniom.

Przepisy karne

Ustawa przewiduje również sankcje wobec osób, łamiących przepisy tego aktu. Są one następujące:

• Kto, chcąc zapobiec dokonaniu zgłoszeniu uniemożliwia to lub istotnie utrudnia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeśli sprawca tego czynu stosuje przemoc, groźbę bezprawną lub podstęp, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
• Kto podejmie działania odwetowe wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeśli działa w sposób uporczywy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
• Kto wbrew przepisom ustawy ujawnia tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszeniu lub osoby powiązanej z sygnalistą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
• Kto dokonuje zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, wiedząc, że do naruszenia prawa nie doszło, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
• Kto, będąc odpowiedzialnym za ustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych, wbrew przepisom ustawy procedury tej nie ustanawia lub ustanawia ją z istotnym naruszeniem wynikających z ustawy wymogów, podlega karze grzywny.

Adam Utko (Zielona Linia 19524, Centrum Informacyjne Służb Zatrudnienia)

Źródło:

Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów.