Rozmowa o wypaleniu zawodowym. Czym jest i jak temu zaradzić? [WYWIAD] - Wywiady

Na początek chciałbym zapytać o definicję wypalenia zawodowego. Wielu osobom, co wydaje się raczej normalne, nie chce się wstawać, chodzić do pracy i pracować. Zmęczenie po pracy też wydaje się dość normalne. Kiedy możemy mówić o wypaleniu zawodowym? W odróżnieniu od, wydaje się standardowych odruchów, traktowania pracy jako przymusu, który zapewnia nam środki do życia.

W przeciwieństwie do zwykłego zmęczenia, w którym wypoczynek przynosi ulgę, wypalenie zawodowe to stan chroniczny – bez względu na to, czy jesteśmy po weekendzie, czy po długim urlopie, wracamy do pracy i dopada nas zespół trzech objawów – wyczerpanie psychoruchowe, negatywne ocenianie swoich kompetencji i przyszłości oraz depersonalizacja innych, czyli postrzeganie ich jako szarej, irytującej masy, wobec której brak nam już empatii i cierpliwości.

Wypalenie zawodowe nie jest też czymś, co przychodzi z dnia na dzień. To proces, w którym objawy narastają pomimo naszych wysiłków, a my sami przechodzimy powoli od walki i prób zmobilizowania siebie czy zmiany swojego otoczenia w pracy do apatii i zobojętnienia.

Jest to bardzo powszechny problem – w Polsce wypalonych jest 26% osób, a aż 41% doświadcza okresowo łagodnych objawów, czyli potencjalnie znajduje się gdzieś na początku procesu wypalania się. Występują natomiast ogromne różnice między zawodami – na przykład 57% nauczycieli i ponad 80% pielęgniarek ma wysokie wyniki w zakresie wypalenia zawodowego.

Jakie są główne przyczyny wypalenia zawodowego?

W obowiązującej również w Polsce klasyfikacji chorób ICD-11 wypalenie zawodowe nie jest uznawane za chorobę, ale za syndrom wywołany przez przewlekły stres zawodowy. Dokładna definicja kryjącego się pod kodem QD85 wypalenia to: „zespół, którego koncepcja zakłada, że jest ono wynikiem przewlekłego stresu w miejscu pracy, z którym nie udało się̨ skutecznie poradzić”. Częściej jednak dostaniemy u psychiatry diagnozę „zaburzenia związane ze stresem” czy „adaptacyjne”.

Podstawową przyczyną wypalenia jest wiec długotrwały stres, wynikający z nierozwiązywalnych przyczyn. To trochę taki trening bezradności – pojęcie to ukuto po okrutnym eksperymencie, w którym psy w klatkach były rażone prądem – początkowo miotały się, próbowały wyjść lub skamleć o pomoc, ale gdy nic nie dawało rezultatów, popadały w apatię. 

Kiedyś uważano, ze najbardziej zagrożone są zawody „społeczne”, których podstawą jest praca z ludźmi, pod dużą presją – zawody medyczne, nauczyciele, sprzedawcy, pracownicy call center. I faktycznie w tych zawodach osób wypalonych jest nawet 2 razy więcej niż wśród innych grup zawodowych. Wypalenie zawodowe może jednak dotknąć każdego. Nawet maturzyści, w około połowie, mają wysokie wyniki na skalach wypalenia zawodowego, mimo że jeszcze nie pracują! Wspólny mianownik – zapał do pracy, poczucie misji.

Im większe zaangażowanie, tym bardziej bolesne i stresujące jest „zderzenie ze ścianą” własnej bezsilności czy toksycznego otoczenia w pracy, i tym większe ryzyko wypalenia. Dlatego właśnie bardziej zagrożone wypaleniem są osoby młode, które mają jeszcze nierealistyczne oczekiwania i mnóstwo zapału.

Kiedy powinniśmy zacząć się martwić? Czyli, jakie są pierwsze oznaki wypalenia zawodowego?

Zwykle bardzo skutecznie bronimy się przed świadomością, że się wypalamy, a na dodatek, ponieważ wypalenie jest procesem i następuje stopniowo, „gotujemy się” jak przysłowiowa żaba.

Zaciskamy zęby, pijemy więcej kawy czy energetyków i złościmy się, żeby nie czuć zmęczenia. Brak nadziei i negatywna ocena swoich możliwości? Jakoś to sobie racjonalizujemy, że faktycznie ta praca, którą mamy, to wszystko, na co zasługujemy, że wszędzie jest źle. Najłatwiej chyba zobaczyć w sobie depersonalizację, czyli zmianę podejścia do innych ludzi, ten „brak serca” do nich, reagowanie na nich irytacją, odraczanie tego, o co nas proszą, choć moglibyśmy to wykonać znacznie szybciej.

Jak wygląda zaawansowane stadium wypalenia zawodowego? Czym się objawia?

Nasza niechęć do pracy narasta do tego stopnia, że swoje obowiązki wykonujemy już nawet nie na pół, a na ćwierć gwizdka. Nie mamy już siły walczyć, starać się, zmuszać. Zdajemy sobie sprawę z tego, jak źle pracujemy, więc nasza samoocena znacznie się obniża. W końcu pojawia się depresja, lęk, myśli samobójcze. Bywa też, że cierpi przede wszystkim ciało – do chorób związanych z długotrwałym stresem można zaliczyć nadciśnienie, choroby autoimmunologiczne, wrzody żołądka i dwunastnicy… 

Gdzie pracownik może znaleźć pomoc? Do kogo powinien się zwrócić w pierwszej kolejności?

Przede wszystkim należy się zatrzymać, usiąść i zastanowić, jakie objawy u siebie zauważamy i na ile nasz stan związany jest z pracą. Poza ostatnim stadium, często jest tak, że osoba wypalona poza pracą jest w miarę normalnie funkcjonującym człowiekiem, co zresztą pozwala odróżnić wypalenie od depresji.

Warto też zastanowić się, gdzie leży przyczyna naszego stresu zawodowego. Może nią być toksyczne środowisko pracy (nie bez powodu w branżach, w których częstszy jest mobbing, jest też więcej osób wypalonych) albo po prostu trudne warunki pracy, np. samotne godziny w niewygodnej pozycji u dentystów. A może być tak, że problem leży w nas – że zbyt dużo od siebie i innych wymagamy, przeceniamy swoją wagę, jesteśmy nieasertywni, mamy syndrom ratownika, wciąż od nowa usiłujemy zmieniać świat, mimo jego oporu, martwimy się na zapas…

Odpowiedź na pytanie, gdzie jest problem, jest kluczowa, bo wyznacza dalsze kroki. Jeśli problem leży w nas samych, naszych oczekiwaniach, przekonaniach i postawach, możemy spróbować nad nimi popracować sami, ale szybciej i efektywniej będzie, jeśli zwrócimy się do psychoterapeuty.

Jeśli zaś problemem jest jednak coś zewnętrznego – mobbujacy szef, toksyczni współpracownicy, czas zacząć się rozglądać za nową pracą. Oczywiście w międzyczasie możemy spróbować zawalczyć o tę, którą mamy, doprowadzić do konfrontacji, złożyć skargę, zacząć asertywnie stawiać granice. Zbyt wiele nie tracimy próbując, ale raczej odradzałabym długą walkę, bo kosztuje ona wiele sił i stresu, co pogarsza stan osoby wypalonej… Jeśli nie jesteśmy pewni, co jest problemem, dobrym adresem będzie psycholog.

Zapytam kolokwialnie. Czy można wyjść z wypalenia zawodowego?

Oczywiście! Najprostszą radą jest zmiana pracy. Tyle, że jeśli problemem jest nasza postawa, a nie na przykład szef-mobber, w nowej pracy powtórzy się dokładnie to samo, tylko szybciej, bo nasze siły są nadwątlone. Dlatego tak kluczowe jest zidentyfikowanie źródeł naszego stresu w pracy, zanim nas zniszczą.

Co może zrobić pracownik, oprócz zmiany pracy, żeby ograniczyć skutki wypalenia zawodowego i odzyskać radość z życia i pracy?

Przede wszystkim jak najszybciej zauważyć problem i wdrożyć profilaktykę. Raport Komisji Europejskiej wyróżnia 10 podstawowych czynników ryzyka:

1. Praca w systemie zmianowym, nieelastyczny harmonogram i nadgodziny.
2. Konflikt obowiązków prywatnych i służbowych, sprzeczne wymagania, brak wsparcia i zrozumienia ze strony bliskich.
3. Brak decyzyjności.
4. Niedostateczna komunikacja.
5. Przeciążenie pracą, ale też bardzo niszcząca bezczynność, presja czasu.
6. Konflikt ról w pracy, odpowiedzialność za innych.
7. Praca bez perspektyw: niepewność zatrudnienia, brak awansu, niedostosowanie pracy do kwalifikacji, nieadekwatna płaca, niska wartość społeczna wykonywanej pracy.
8. Wykluczenie lub izolacja społeczna, ale też ciągła konieczność współpracy z innymi ludźmi, konflikty, mobbing.
9. Nieodpowiednie narzędzia pracy, złe warunki pracy, takie jak małe pomieszczenie, słabe oświetlenie, nadmierny hałas, brak bodźców.
10. Monotonia pracy, praca fragmentaryczna lub bez znaczenia, poniżej kwalifikacji.

Usunięcie choć po części tych przyczyn pozwala uczynić pracę znośniejszą i zmniejszyć stres. Dodatkowo w zdrowym ciele zdrowy duch. Podział na ciało i umysł to sztuczny twór, praktykowany chyba tylko przez naszą kulturę. Tymczasem wiele możemy zrobić poza pracą, by być silniejszymi w trakcie tych kilku godzin dziennie, które w niej spędzamy. Właściwa liczba godzin snu, zdrowa dieta, ruch, medytacja i drzemki (również w pracy!), rozrywki i budowanie swojego kręgu wsparcia, bliskość, seks – to wszystko pozwala zmniejszyć poziom stresu do takiego, który być może już będziemy w stanie udźwignąć.

Co może lub powinien zrobić pracodawca, by pomóc pracownikom? Na co powinien zwrócić uwagę, w kontekście wypalenia zawodowego, organizując pracę w swoim zakładzie pracy?

Miałam ostatnio szkolenie w firmie, w której była zachwycająca strefa relaksu – hamaki, pufy, leżaczki, rośliny, tapeta z lasem, dywan-mech, nastrojowe światło, delikatny szum fal… Pracownik powiedział mi, że nikt z niej nie korzysta, bo wszyscy boją się, że szef weźmie ich za nierobów.

Inna firma mnóstwo wysiłku włożyła w stworzenie programu równego traktowania kobiet i mężczyzn, gdy… kobiety już wcześniej zarabiały tam dokładnie tyle samo, co mężczyźni, stanowiły ponad połowę managerów, w  tym wyższego szczebla i większość pracowników, więc problem dyskryminacji płciowej czy szklanego sufitu się nie pojawiał. Firma ta miała natomiast olbrzymi problem z mobbingiem, który zamiatano pod dywan. W kolejnej firmie pracownicy w open space nie mieli swoich biurek, a co dzień zajmowali te, które były wolne. Było to dla mnie zaskakujące, bo firma działała w branży IT, w której trudno pozyskać pracownika i trzeba o niego bardzo dbać, a tymczasem takie nieprzemyślane działanie uniemożliwiało personalizację biurka, a co za tym idzie poczucie się „u siebie” i znacząco wpływało na satysfakcję pracowników, ich lojalność wobec firmy i identyfikację z nią.

I to jest tak naprawdę podstawowy problem, który po części może wyjaśniać wyniki badania przeprowadzonego na ponad 46 tys. pracowników, które wykazało, że większość działań firm (relaksacja, coaching, dzień spania w pracy itd.) zwyczajnie nie działa. Co z tego, że firma inwestuje w pufy i strefę relaksu, że robi owocowe czwartki i casual Friday, wysyła pracowników na kurs relaksacji, gdy jednocześnie praktyką jest mobbing lub zarzadzanie przez kryzys, pracownicy nie mają pewności zatrudnienia ani poczucia wpływu, komunikacja szwankuje, a nadgodziny stanowią podstawę oceny zaangażowania pracownika?

Wymienione powyżej 10 punktów powinno stanowić absolutną podstawę w kontekście tworzenia dobrych praktyk w biznesie.  

Jest wiele pomysłów na „przyjazną pracę” i zmniejszenie ryzyka wypalenia zawodowego wśród pracowników. Np. „work life balance”, „wellbeing”, skrócony tydzień pracy (np. czterodniowy). Czy to się sprawdza? Co Pani zdaniem można zrobić, by pracownicy nie wypalali się zawodowo? 

Przede wszystkim zadbać o szkolenia z zakresu komunikacji, dobry program onboaringu (z angielskiego: program przyjmowania i wdrażania pracowników), obejmujący premię dla buddy’ego (buddy to koleżanka lub kolega z zespołu, która / który ma być wsparciem dla nowej osoby w pierwszych tygodniach pracy), jasny podział ról i obowiązków i skuteczne, działające procedury antymobbingowe. To podstawa. Pomaga też uczciwa płaca.

Dopiero potem możemy zadbać o inne działania. Badania pokazują skuteczność akcji prospołecznych (ale tylko jeśli nie są obowiązkowe), a nawet mniej oczywistych działań, takich jak na przykład aromaterapia czy biurowy zwierzak. Nie widziałam nigdy firmy tak szczęśliwej jak ta, której 60 pracowników wzięło ze schroniska 4 biurowe koty. Oczywiście należy się wcześniej upewnić, czy nikt nie jest uczulony. Jednak rywalizacja o to, do kogo kiciuś przyjdzie, była czymś, co niesamowicie łączyło pracowników. Niektórzy przywiązywali sobie do pasków sznureczki z zabawkami, żeby w drodze do ksero kociak ich „upolował”. Co ciekawe, wszystkie koty bardzo szybko znalazły dom u zakochanych w nich pracowników, a… firma adoptowała następne.

Zaskakujące wyniki przyniósł pewien eksperyment, niebędący eksperymentem. W jednym z działów firmy zrobiono remont, a wszystkie kwiatki przeniesiono do sąsiedniego działu, tworząc w niej cos na kształt dżungli. Okazało się, ze zadowolenie i efektywność pracowników „dżungli” znacząco wzrosła! 

Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiał: Wojciech Napora

dr Beata Rajba – psycholożka, terapeutka EMDR, filolożka, nauczycielka i wykładowczyni zatrudniona w Wyższej Szkole Kształcenia Zawodowego. Prowadzi zakrojone na szeroką skalę, wieloletnie badania pokolenia Z, jego zdrowia psychicznego, lęków i aspiracji, ale też funkcjonowania w szkole, na uczelni i na rynku pracy.