Każda starsza osoba powinna sama decydować, z jednej strony w jaki sposób może przyczynić się do aktywnego działania na rzecz rozwoju społeczeństwa, z drugiej zaś - jak pozytywnie wpływać na swoją kondycję psychofizyczną w ciągu całego życia, aby jak najdłużej zachować aktywność w ogóle.

Czym charakteryzuje się okres średniej/późnej dorosłości i od czego zależy to, jak szybko się zestarzejemy?
Dorosłość zajmuje około 80 procent cyklu życia człowieka. Według psychologii rozwojowej w wiek dorosły wkraczamy około 18–20 roku życia. Czas dorosłości możemy podzielić na trzy etapy rozwojowe:

• młodość, czyli wczesną dorosłość, gdy jesteśmy w wieku 20–30/35 lat,
• środkową dorosłość, gdy jesteśmy w wieku 30/35–60/65 lat,
• późną dorosłość, która rozpoczyna się od około 60/65 roku życia.

Rysunek 1. Dorosłość w cyklu życia człowieka

Źródło: Opracowanie na podstawie: A. Brzezińska, Rozwój w późnym okresie dorosłości. Jak się nie dać wystawić za margines.

Przed osobami w okresie średniej/późnej dorosłości stoi szereg zadań rozwojowych. Muszą one poradzić sobie z fizycznymi zmianami swojego organizmu, przystosować się do słabnących sił fizycznych i pogarszającego się stanu zdrowia, a także ustanowić satysfakcjonujący standard życiowy. Są także często zmuszone do ukierunkowania energii na odnalezienie się w nowych sytuacjach lub rolach (rola babci/dziadka, rola opiekuna osoby niesamodzielnej - starzy rodzice i teściowie, przygotowanie się do emerytury, niższe dochody itd.). Krystalizują się w tym czasie ich poglądy na temat śmierci (akceptacja śmierci partnera/małżonka/przyjaciół), ustala przynależność do określonej grupy wiekowej i dochodzi do akceptacji własnego wieku. Te wszystkie zadania rozwojowe niewątpliwie wpływają na to, w jaki sposób się starzejemy. Szybkość procesu starzenia się zależy jednak także od innych czynników np.:

• stylu naszego życia w poprzednich okresach życiowych,
• tego, kiedy i jak odchodzimy na emeryturę,
• poziomu sprawności organizmu,
• wcześniejszej dbałości o zdrowie,
• posiadanych zasobów finansowych,
• sposobu postrzegania przez innych,
• wizerunku „człowieka starego” w społeczeństwie,
• tego, czy możemy i chcemy być nadal aktywni.

Czy rozwój w wieku 50 plus jest możliwy?
Możliwości rozwojowe zależą od wielu czynników: genów, stanu zdrowia, sytuacji społeczno-ekonomicznej, dotychczasowych doświadczeń, a nade wszystko chęci i motywacji danej osoby. To od jednostki i ukształtowanych przez nią na przestrzeni lat nawyków zależy w dużej mierze aktywna postawa życiowa w okresie średniej czy późnej dorosłości.

Ustawiczna aktywność intelektualna i fizyczna oraz optymizm mogą stać się niewątpliwie motorem napędzającym osoby w okresie średniej/późnej dorosłości do dalszego rozwoju i produktywnego życia. Równie ważne w tym aspekcie jest zapewnienie osobom starszym możliwości realizowania swoich pasji¹, kontaktowania się z innymi, a w szczególności uczenia się z ludźmi młodszymi. Propagowanie tego typu działań uzmysławia ludziom starszym, że mogą mieć plany na przyszłość i z powodzeniem rozwijać swoje zainteresowania. Bo chociaż pod koniec okresu średniej dorosłości i na etapie późnej dorosłości rozwój przebiega nieco wolniej i wymaga więcej ćwiczeń, jest on możliwy do końca życia². Zależy to w dużej mierze od naszego nastawienia i ograniczeń, które sami sobie tworzymy. Fotel i pilot do TV w ręku to nie jedyny scenariusz na późną dorosłość. Człowiek dorosły, uwzględniając bagaż swoich doświadczeń, sam może być najlepszym reżyserem własnego życia³. W wywiadzie dla „Wysokich Obcasów”⁴  Saamah Abdallah, analityk z NEF, wymienił „pięć dróg do dobrostanu”:

1. bądź w kontakcie z ludźmi,
2. bądź aktywny,
3. dowiaduj się nowych rzeczy,
4. bądź hojny dla przyjaciół lub zostań wolontariuszem,
5. bądź uważny, czyli świadom siebie i świata, który cię otacza.

Z punktu widzenia teorii psychologii rozwojowej można uznać te wskazania za istotne w kontekście zapewnienia osobom starszym możliwości aktywnego starzenia się.

Rysunek 2. Warunki rozwoju w okresie średniej/późnej dorosłości

Źródło: Opracowanie na podstawie: A. Brzezińska, Rozwój w późnym okresie dorosłości. Jak się nie dać wystawić za margines.

Należy podkreślić, że podstawowym warunkiem pomyślnego rozwoju osób w wieku średniej/późnej dorosłości jest równowaga życiowa, osiągana jednocześnie w zasobach, obciążeniach i źródłach życiowego wsparcia danej jednostki. Natomiast obszar największego ryzyka wiąże się ograniczeniem autonomii, dotyczącej nie tylko samoobsługi i zaspokajania własnych potrzeb, ale także wyboru realizowanego stylu życia i sposobu dbania o jego jakość.

Rysunek 3. Podstawowy warunek pomyślnego rozwoju

Źródło: Opracowanie na podstawie: A. Brzezińska, Rozwój w późnym okresie dorosłości. Jak się nie dać wystawić za margines.

W opracowaniu Światowej Organizacji Zdrowia⁵ determinanty aktywnego starzenia się obejmują czynniki generalne oraz czynniki poboczne. Do czynników generalnych aktywnego starzenia się zostały zaliczone kultura (normy, wartości, obyczaje itp.) i płeć. Natomiast do czynników pobocznych zakwalifikowano:

• usługi zdrowotne i opiekuńcze,
• czynniki behawioralne (aktywność fizyczną, odpowiednią dietę, niestosowanie używek, poddawanie się regularnym badaniom itp.)
• uwarunkowania osobiste – na poziomie jednostek (czynniki biologiczne, umysłowe funkcje kognitywne),
• środowisko fizyczne (bariery architektoniczne i urbanistyczne, przyjazne lub nieprzyjazne środowisko itp.),
• czynniki socjologiczne (wsparcie społeczne, możliwości kształcenia ustawicznego, bezpieczeństwo od przemocy i nadużyć itp.),
• wykorzystanie osób starszych poza formalnym rynkiem pracy np.–w obszarze działalności  społecznej, realizacji prac domowych.

Aktywne starzenie się wymaga wielowymiarowej strategii, która integruje i ukierunkowuje działania w ramach rozmaitych polityk szczegółowych (zatrudnienia, zdrowia, zabezpieczenia społecznego, inkluzji społecznej, edukacji, transportu, wypoczynku).

Według WHO skuteczność realizacji strategii aktywnego starzenia się zależy od przestrzegania różnych zasad. Między innymi aktywność powinna odnosić się do wszystkich istotnych zajęć, które przekładają się na udział w życiu społecznym (nie powinna ograniczać się tylko do aktywności zawodowej), a aktywne starzenie się powinno obejmować wszystkie osoby starsze, nie tylko pracujące. W koncepcji aktywnego starzenia się istotne są przede wszystkim: prewencja (oznacza to konieczność zastosowania perspektywy całego cyklu życia i dotarcia do świadomości osób już w okresie wczesnej dorosłości) oraz utrzymywanie solidarności międzypokoleniowej (sprawiedliwość w podejściu do różnych pokoleń, jednoczenie pokoleń).

Zdaniem WHO aktywne starzenie się to koncepcja obejmująca prawa (np. prawo do zabezpieczenia społecznego, do kształcenia ustawicznego), jak i obowiązki (np. pozostawanie aktywnym na różnych polach czy podejmowanie zobowiązań edukacyjnych). Ponadto aktywne starzenie się powinno być oparte na uczestnictwie i upoważnieniu, musi stanowić efekt synergii działań idących „od góry” (upoważnienie) i „od dołu” (uczestnictwo), a polityka aktywnego starzenia się powinna uwzględniać różnorodność narodową i kulturową (zasadnicze różnice w wartościach i stylach życia).

Aktywność osób starszych

23 września 2011 roku Unia Europejska ogłosiła rok 2012 Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej⁶. Celem tej inicjatywy było:

• wspieranie tworzenia lepszych możliwości zatrudnienia i warunków pracy dla rosnącej liczby osób starszych w Europie;
• wspieranie ich aktywnego udziału w społeczeństwie oraz zachęcanie osób starszych do zdrowego i samodzielnego życia;
• umożliwienie obywatelom Unii Europejskiej prowadzenia zdrowego, aktywnego i samodzielnego życia w okresie starości;
• poprawa stabilności i efektywności systemów socjalnych i opieki zdrowotnej;
• poprawa konkurencyjności i rynków innowacyjnych produktów i usług, które wspierają aktywne starzenie się.

Na rezultaty tej inicjatywy przyjdzie nam jeszcze z pewnością poczekać. Badania wskazują na zmianę percepcji w podejściu do starości oraz procesu starzenia się w Polsce⁷. Na przestrzeni ostatniego roku odnotowano także nieznaczny wzrost udziału Polaków w kształceniu ustawicznym (czyli w kursach, szkoleniach, studiach podyplomowych, warsztatach i innych formach edukacji po zakończeniu kształcenia formalnego). Nadal jednak jest on bardzo niski w starszych grupach wiekowych.

Wykres 1. Podnoszenie kompetencji wśród osób w wieku produkcyjnym w ostatnich 12 miesiącach (w %), w porównaniu do lat 2010–2011

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2012.

Widoczny jest też systematyczny spadek aktywności szkoleniowej i samokształceniowej od wieku ok. 45 lat. 37% Polaków nigdy nie uczestniczyło w kursach, szkoleniach, warsztatach, praktykach lub innych formach dokształcania. Najczęściej były to osoby z niższym wykształceniem i mieszkające na wsi, bezrobotne i nieaktywne zawodowo.

Wykres 2. Podnoszenie kompetencji w ostatnich 12 miesiącach – ze względu na wiek

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2012.

Można zauważyć również wyraźny spadek chęci do dokształcania się wraz z wiekiem. Spośród osób, które ukończyły 50. rok życia, aż 7–8 na 10 jest całkowicie biernych szkoleniowo.

Wykres 3. Podnoszenie kompetencji w ciągu ostatniego roku oraz plany na rok najbliższy – ze względu na wiek

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2012.

Również odpowiedzi na pytania o deklarowany udział w rozrywkach (typu sport, kino, teatr) wskazują na jednoznaczny spadek aktywności osób w okresie średniej/późnej dorosłości. Tendencja ta dotyczy większości państw Unii Europejskiej.

Wykres 4. Odsetek mieszkańców regularnie biorących udział w rozrywkach takich jak sport, kino, koncerty; (UE-27), październik 2009 r. (%)

Źródło: Eurostat (EU-SILC 2009, moduł: niedostatek materialny).

Jednocześnie średnia/późna dorosłość staje się także okresem, w którym następuje bardzo widoczny spadek regularnej aktywności fizycznej.

Wykres 5. Odsetek mieszkańców twierdzących, że ćwiczą bądź uprawiają sporty z określoną częstotliwością, UE-27, październik 2009 r. (%)

Źródło: Komisja Europejska, Special Eurobarometer No. 334 – Sport and physical activity (Sport i aktywność fizyczna).

Jak pokazują przytoczone wyniki badań, w kwestii kształtowania postawy aktywnego dbania o swój rozwój w okresie średniej/późnej dorosłości zostało jeszcze wiele do zrobienia. By tak zwana polityka „ageingowa” przyniosła realne efekty, działania promujące aktywne starzenie się powinny być prowadzone już wśród osób w okresie wczesnej dorosłości. Dzięki takiemu podejściu młodzi dorośli mieliby szansę refleksji nad swoimi planami życiowymi, a jednocześnie mogliby odpowiednio kształtować swoje plany rozwojowe. Takie spojrzenie na omawianą tematykę mogłoby dodatkowo stworzyć płaszczyznę współpracy pomiędzy pokoleniami, np. osoby starsze dzięki wsparciu ze strony młodych dorosłych mogłyby w łatwiejszy sposób przyswajać sobie korzystanie z nowoczesnych technologii, a młodzi mogliby inspirować się życiowymi doświadczeniami seniorów.

By wykorzystać ten potencjał, niezbędna jest zmiana postaw pracodawców – stawianie nowych celów rozwojowych przed pięćdziesięciolatkami zamiast odliczanie czasu, jaki pozostał do wysłania pracownika na emeryturę. Warunkiem „życia pełnią życia” jest bowiem zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych starszego dorosłego. Dzięki temu jest także szansa na zmianę postaw osób w wieku 50 plus, które będą bardziej skłonne do brania odpowiedzialności za swój los.

Okres średniej/późnej dorosłości możemy przeżyć nieszczęśliwie, pozostając bezczynnymi, zamkniętymi we własnym domu, lub szczęśliwie, angażując się w różnorodne aktywne formy spędzania czasu. Ważne jest, by osoba w okresie średniej/późnej dorosłości dostrzegała wartość holistycznego podejścia do rozwoju, traktującego człowieka jako niepodzielną całość, która obejmuje ciało, umysł i ducha. Jedno jest pewne, wspieranie rozwoju osób starszych to obowiązek młodszych pokoleń.

Literatura:

• Brzezińska A., Rozwój w późnym okresie dorosłości. Jak się nie dać wystawić za margines, wykład wygłoszony na UTW SGH w 2012 roku
• Raport WHO: Active ageing: a policy framework: http://www.who.int/ageing/publications/active_ageing/en/ , 2002.
• Bilans Kapitału Ludzkiego 2013: http://bkl.parp.gov.pl/system/files/Downloads/20121128143313/BKL_Raport_2013_int_m.pdf?1364281897
• Broszura Eurostatu: Aktywne starzenie się i solidarność międzypokoleniowa – portret statystyczny Unii Europejskiej 2012: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-EP-11-001/EN/KS-EP-11-001-EN.PDF
• Jak promować aktywność osób starszych w Europie – wsparcie UE dla zainteresowanych stron na poziomie lokalnym i regionalnym: http://50plus.gov.pl/woj.-mazowieckie-3996 
• http://ec.europa.eu/polska/news/120113_starzenie_pl.htm

Katarzyna Mikołajczyk

Przypisy:

1. Zobacz film – babcia DJ: http://www.youtube.com/watch?v=oFQcRVU_MoA.
2. Architektura mózgu może się zmieniać do końca naszego życia. Profesor psychiatrii Dan Siegel opowiada o tym, że nigdy nie przestajemy być twórcami architektury naszego mózgu. Zmienia się ona cały czas, możemy na ten proces wpływać aktywnie poprzez styl naszego życia i bycia. Czy kiedykolwiek jest na to za późno? Prof. Dan Siegel mówi o swoim 92-letnim pacjencie. Zobacz film: https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=jxREV0qGOxc.
3. Przeczytaj: http://starsirodzice.pl/dlaczego-jestem-wrogiem-telewizji-dla-osob-starszych oraz http://starsirodzice.pl/dobre-starzenie/dobre-starzenie.
4. http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,53668,13366518,Saamah_Abdallah__zamiast_zajmowac_sie_mierzeniem_produktu.html.
5. Szczegóły są dostępne w opracowaniu: http://www.who.int/ageing/publications/active_ageing/en/
6. Zobacz film promujący aktywną starość: http://www.youtube.com/watch?v=z9KscM2ex3o&feature=player_embedded
7. Bilans Kapitału Ludzkiego 2013: http://bkl.parp.gov.pl/system/files/Downloads/20121128143313/BKL_Raport_2013_int_m.pdf?1364281897