Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych z 13.10.1998 r. (Dz. U. z 2009 r., nr 205, poz. 1585 ze zm.) ubezpieczenia społeczne w Polsce obejmują:

1. ubezpieczenie emerytalne,
2. ubezpieczenie rentowe,
3. ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane dalej „ubezpieczeniem chorobowym”,
4. ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane dalej „ubezpieczeniem wypadkowym“.

Każdemu z tych ubezpieczeń – w zależności od sytuacji i statusu - ubezpieczony może podlegać:

• obowiązkowo,
• dobrowolnie,
• lub może nie mieć możliwości podlegania ubezpieczeniu.

Ubezpieczenia emerytalne i rentowe zawsze występują łącznie. Podleganie tym ubezpieczeniom wprowadza ubezpieczonego do systemu ubezpieczeń społecznych.

Warunkiem przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego jest podleganie ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu.

Ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowemu obowiązkowo podlegają m.in.:

• pracownicy, z wyłączeniem prokuratorów,
• zleceniobiorcy, osoby zatrudnione na podstawie umowy agencyjnej oraz na podstawie umów nienazwanych,
• osoby prowadzące działalność gospodarczą.

Ubezpieczeniu wypadkowemu obowiązkowo podlegają osoby objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, zarówno te, dla których to ubezpieczenie jest obowiązkowe, jak i te przystępujące do niego dobrowolnie.

WAŻNE
Osoby zatrudnione na podstawie umowy o dzieło nie są objęte ubezpieczeniami społecznymi i nie mogą do nich przystąpić.

Ubezpieczonym jest osoba fizyczna, która podlega chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych.

ZASADA
W przypadku pracownika wszystkie ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne są obowiązkowe.

W przypadku przedsiębiorcy i zleceniobiorcy ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne, a ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe obowiązkowe, jeśli – odpowiednio - działalność gospodarcza lub zlecenie są jedynymi źródłami przychodów.

Składki na ubezpieczenie społeczne
Wysokość składki na ubezpieczenia społeczne jest zróżnicowana i wynosi:

• 19,52% podstawy wymiaru w przypadku ubezpieczenia emerytalnego – składka jest finansowana przez pracownika i pracodawcę po 9,76%. Jeśli płaci ją przedsiębiorca za siebie – to sam z własnych środków i w pełnej wysokości 19,52%.
• 8% podstawy wymiaru w przypadku ubezpieczenia rentowego – 1,5% płaci pracownik i 6,5% pracodawca. Jeśli płaci ją przedsiębiorca za siebie – to z własnych środków i w pełnej wysokości 8%. 
• 2,45% podstawy wymiaru w przypadku ubezpieczenia chorobowego – tę składkę finansuje w całości ze swoich środków pracownik.  Przedsiębiorca opłaca tę składkę, jeśli przystąpił do ubezpieczenia chorobowego, które jest dla niego dobrowolne.

Stopy procentowe składek na ubezpieczenia społeczne  w 2013 r.

Sposób ustalania stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe określają m.in. przepisy ustawy z dnia 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r., nr 167, poz. 1322 ze zm.).

Okresy podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu

Źródło: www.zus.pl

Z tytułu choroby i macierzyństwa ubezpieczonym, którzy przystąpili do ubezpieczenia chorobowego, przysługują:

• zasiłek chorobowy,
• zasiłek macierzyński,
• zasiłek opiekuńczy,
• zasiłek wyrównawczy,
• świadczenie rehabilitacyjne.

Z tytułu długotrwałej niezdolności do pracy ubezpieczonym, którzy przystąpili do ubezpieczenia emerytalno-rentowego, przysługują:

• renta z tytułu niezdolności do pracy,
• renta szkoleniowa.

Z tytułu podeszłego wieku ubezpieczonym, którzy przystąpili do ubezpieczenia chorobowego emerytalno-rentowego i spełniają warunki określone w ustawie (wiek i staż ubezpieczeniowy), przysługują:

• emerytura,
• dodatek pielęgnacyjny do emerytury i renty.

Z tytułu śmierci żywiciela rodziny ubezpieczonemu przysługują:

• renta rodzinna,
• dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej.

Z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej:

• jednorazowe odszkodowanie,
• świadczenia z tytułu choroby, długotrwałej niezdolności do pracy i śmierci żywiciela,
• świadczenia zdrowotne z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych,
• zwrot kosztów poniesionych na zakup przedmiotów ortopedycznych.

Co zyskujemy, przystępując do ubezpieczenia chorobowego?

1. Świadczenia w razie choroby i macierzyństwa
Ich zasady są określone w ustawie z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tj. Dz. U. 2010 r., nr 77, poz. 512 ze zm.). Świadczenia te przysługują tylko osobom objętym ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa, czyli m.in. pracownikom, którzy obowiązkowo podlegają ubezpieczeniu chorobowemu. Dobrowolnie, czyli na swój wniosek, ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby, podlegające obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowymi, które przystąpiły do ubezpieczenia chorobowego.

Do  dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego przystąpić mogą m.in. osoby:

• prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą,
• wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia czy umowy agencyjnej.

Zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa dokonuje się na druku ZUS ZUA.

2. Wynagrodzenie i zasiłek chorobowy
Za pierwsze 33 dni choroby pracownicy otrzymują wynagrodzenie chorobowe, a od 35 dnia – zasiłek chorobowy. Pozostałe grupy ubezpieczonych, czyli np. zleceniobiorcy czy przedsiębiorcy, którzy przystąpili do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, od pierwszego dnia choroby otrzymują zasiłek chorobowy.

WAŻNE
W przypadku osób, które w poprzednim roku kalendarzowym ukończyły 50. rok życia i starszych, limit dni, za które pracodawca wypłaca wynagrodzenie chorobowe, został zmniejszony z 30 do 14 dni. Osoby te od 15 dnia choroby otrzymują zasiłek chorobowy. Zmniejszając liczbę dni, za które wynagrodzenie chorobowe pracownikom 50 plus płaci pracodawca, ustawodawca miał na celu promowanie zatrudnienia osób z tej grupy wiekowej.
 
Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego stał się niezdolny do pracy z powodu choroby. Na równi z niezdolnością do pracy z powodu choroby (tzw. przyczyny zrównane) traktuje się niemożność wykonywania pracy: 
1) w wyniku decyzji wydanej przez właściwy organ albo uprawniony podmiot na podstawie przepisów o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi;
2) z powodu przebywania w: 
a) stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu leczenia uzależnienia alkoholowego, 
b) stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej w celu leczenia uzależnienia od środków odurzających lub substancji psychotropowych;
3 w związku z koniecznością przeprowadzenia niezbędnych badań lekarskich przewidzianych dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów.

Zasiłek chorobowy przysługuje również osobie, która stała się niezdolna do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli niezdolność do pracy trwała bez przerwy co najmniej 30 dni i powstała: 
1) nie później niż w ciągu 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego,
2) nie później niż w ciągu 3 miesięcy od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego – w razie choroby zakaźnej, której okres wylęgania jest dłuższy niż 14 dni lub innej choroby, której objawy chorobowe ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni od początku choroby. 

Zasiłek jest wypłacany po tzw. okresie wyczekiwania. Dla pracowników okres wyczekiwania wynosi 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego. Dla zleceniobiorców i przedsiębiorców – 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego. Podlegają oni bowiem ubezpieczeniu chorobowemu dobrowolnie.

Do okresów ubezpieczenia chorobowego wliczanych do okresu wyczekiwania (30 lub 90 dni w zależności od sposobu podlegania ubezpieczeniu chorobowemu) wlicza się poprzednie okresy ubezpieczenia chorobowego, jeżeli przerwa między nimi nie przekroczyła 30 dni lub była spowodowana urlopem wychowawczym, urlopem bezpłatnym albo odbywaniem czynnej służby wojskowej przez żołnierza niezawodowego. 

Kogo nie dotyczy okres wyczekiwania?

Od pierwszego dnia ubezpieczenia chorobowego prawo do zasiłku chorobowego przysługuje: 
1) absolwentom szkół lub szkół wyższych, którzy zostali objęci ubezpieczeniem chorobowym albo przystąpili do ubezpieczenia chorobowego w ciągu 90 dni od dnia ukończenia szkoły lub uzyskania dyplomu ukończenia studiów wyższych,
2) jeżeli niezdolność do pracy spowodowana została wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy,
3) ubezpieczonym obowiązkowo, którzy mają wcześniejszy, co najmniej 10-letni okres obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego,
4) posłom i senatorom, którzy przystąpili do ubezpieczenia chorobowego w ciągu 90 dni od ukończenia kadencji. 

Za ile dni dostaniemy zasiłek?
Zasiłek chorobowy przysługuje nam przez okres trwania niezdolności do pracy z powodu choroby lub niemożności wykonywania pracy z przyczyn zrównanych z chorobą, nie dłużej jednak niż przez 182 dni. Jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży, okres ten został wydłużony i nie może przekraczać 270 dni. Do limitu dni, za które ubezpieczony otrzyma zasiłek, wlicza się wszystkie okresy nieprzerwanej niezdolności do pracy, jak również okresy poprzedniej niezdolności do pracy, spowodowanej tą samą chorobą, jeżeli przerwa pomiędzy ustaniem poprzedniej a powstaniem ponownej niezdolności do pracy nie przekraczała 60 dni. 

Miesięczny zasiłek chorobowy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku, a za okres pobytu w szpitalu – 70 % podstawy wymiaru zasiłku.

WAŻNE
W przypadku pracownika, który ukończył 50. rok życia, miesięczny zasiłek chorobowy za okres pobytu w szpitalu od 15 do 33 dnia niezdolności do pracy w roku kalendarzowym wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku.

Zasiłek chorobowy wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku, jeżeli niezdolność do pracy lub niemożność wykonywania pracy:
1) przypada w okresie ciąży,
2) powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów,
3) powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy.

Zasiłek chorobowy przysługuje za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy. 

3. Świadczenie rehabilitacyjne
Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje ubezpieczonemu, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego nadal pozostaje niezdolny do pracy, a jego dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy. Świadczenie to jest wypłacane przez okres niezbędny do przywrócenia zdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy.  O ww. okolicznościach orzeka lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. 

Świadczenie rehabilitacyjne wynosi 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego za okres pierwszych trzech miesięcy, 75% tej podstawy za pozostały okres, a jeżeli niezdolność do pracy przypada w okresie ciąży – 100 % tej podstawy. 

O potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej orzeka wojewódzki ośrodek medycyny pracy lub lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. 

Zasiłek wyrównawczy stanowi różnicę między przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem a miesięcznym wynagrodzeniem osiągniętym za pracę w warunkach rehabilitacji zawodowej. 

5. Zasiłek macierzyński
Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego:
1)  urodziła dziecko;
2) przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – do 10. roku życia i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia;
3) przyjęła na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, dziecko w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – do 10. roku życia.

Miesięczny zasiłek macierzyński za okres ustalony przepisami kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, za okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego, za okres urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, za okres dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz za okres urlopu ojcowskiego wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku.

Miesięczny zasiłek macierzyński za okres ustalony przepisami kodeksu pracy jako okres urlopu rodzicielskiego wynosi 60% podstawy wymiaru zasiłku.

6. Zasiłek opiekuńczy
Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który został zwolniony od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad:
1) dzieckiem do ukończenia 8 lat w przypadku:
a) nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza, a także w przypadku choroby niani, z którą rodzice mają zawartą umowę uaktywniającą, o której mowa w art. 50 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. nr 45, poz. 235, z późn. zm.) lub dziennego opiekuna, którzy sprawują opiekę nad dzieckiem,
b) porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki,
c) pobytu małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej;

2) chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat;
3) innym chorym członkiem rodziny.

Za członków rodziny uważa się małżonka, rodziców, teściów, dziadków,
wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat, jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki. Za dzieci w rozumieniu ustawy uważa się dzieci własne ubezpieczonego lub jego małżonka oraz dzieci przysposobione, a także dzieci obce przyjęte na wychowanie i utrzymanie. 

Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki, nie dłużej jednak niż przez okres: 
1) 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dziećmi, o których mowa w pkt 1 i 2; 
2) 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad innymi członkami rodziny, o których mowa w pkt 3. 

Zasiłek opiekuńczy przysługuje łącznie na opiekę nad dziećmi i innymi członkami rodziny za okres nie dłuższy niż 60 dni w roku kalendarzowym.  Limity dni stosuje się niezależnie od liczby członków rodziny uprawnionych do zasiłku opiekuńczego oraz bez względu na liczbę dzieci i innych członków rodziny wymagających opieki. 

Zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeżeli poza ubezpieczonym są jeszcze inni członkowie rodziny, którzy pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym, mogący zapewnić opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny. Nie dotyczy to jednak opieki sprawowanej nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat.

Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku. 

Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłków przysługujących ubezpieczonym, którzy nie są pracownikami. 

Podstawę wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu niebędącemu pracownikiem stanowi przychód za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. A więc im większa podstawa, od której odprowadzamy składki, tym większy jest nasz zasiłek. Należy pamiętać, że ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych dla osób zgłoszonych do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego przewiduje maksymalny miesięczny limit podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe. We wrześniu, październiku i listopadzie 2013 r. podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe dla tych osób nie może przekraczać miesięcznie kwoty 9031,28 zł (tj. 250% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w drugim kwartale 2013 r.). Oznacza to też, że świadczenia wypłacane z ubezpieczenia chorobowego (np. zasiłek chorobowy lub macierzyński) będą naliczane maksymalnie od kwoty podstawy, ustalonej na podstawie składek odprowadzonych w okresie 12 miesięcy poprzedzających miesiąc zachorowania.

Krzysztof Hryniewiecki